Zjawisko ADHD bardzo często pojawia sie w edukacji szkolnej. Wielkim problemem dla nauczycieli, a jeszcze większym dla rodziców jest rozpoznanie tego zjawiska. Prezentowany przeze mnie artykuł ma na celu przybliżenie zainteresowanym przedstawionego zjawiska.
Nadpobudliwość należy do zaburzeń zachowania i emocji. W literaturze fachowej określane jest mianem zaburzeń hiperkinetycznych czy też zespołem nadpobudliwości ruchowej ADHD. Pochodzenie zespołu nadpobudliwości nie jest do końca wyjaśnione. Panuje pogląd, że o jego wystąpieniu decydują czynniki dziedziczności w 70%, a 30% to mikrouszkodzenia układu nerwowego (choroby mózgu, zatrucia: alkoholem, narkotyki, nikotyna, ołów; ołów może wzmagać agresywność).
Zachorowalność na ADHD najczęściej występuje w wieku 6-9 lat (częściej u chłopców niż u dziewcząt: 6:1), częściej w mieście niż na wsi. Badania wykazują, że 3-5% dzieci choruje na ADHD.
W zespole nadpobudliwości psychoruchowej dzieci rozróżnia się trzy zasadnicze objawy: (mogą, ale nie muszą występować jednocześnie)
- Zaburzenia uwagi
- Nadmierna impulsywność
- Nadmierna aktywność
Ad. 1.
- Trudności w skupieniu uwagi przez dłuższy czas na wykonywaniu zadań lub podczas zabawy.
- Są bardzo podatne na oderwanie, rozproszenie uwagi przez przypadkowe bodźce.
- Często sprawiają wrażenie, że nie zwracają uwagi na to, co się do nich mówi.
- Mają duże trudności z podjęciem zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, unikają tych zadań.
- Mają duże trudności z organizacją pracy.
- Najczęściej nie kończą rozpoczętych zadań czy zabaw.
- Często gubią potrzebne rzeczy i przedmioty niezbędne do wykonania zadań.
- Często popełniają bezmyślne pomyłki w zadaniach szkolnych.
- Zapominają, co miały zrobić.
Ad. 2.
- Wykazują wielka niecierpliwość w oczekiwaniu na swoją kolejkę w grach, zabawach czy podczas pracy zbiorowej.
- Działają pochopnie, bez uprzedniego zastanowienia się.
- Nie potrafią odłożyć spełnienia swoich próśb czy zachcianek.
- Często przerywają innym, wtrącają się do rozmowy .
- Nie przewidują następstw swojego zachowania (mimo znajomości reguł).
- Często udzielają odpowiedzi nim usłyszą pytanie do końca.
Ad. 3.
- Nie potrafią przez dłuższy czas usiedzieć w jednym miejscu, ciągle są w ruchu.
- Niespokojnie poruszają rękoma i nogami.
- Często wstają z miejsca podczas lekcji czy w innych sytuacjach wymagających pozostawania w wyznaczonym miejscu.
- Wykonują czynności w przyśpieszonym tempie.
- Mają duże trudności w bawieniu się, czy robieniu czegokolwiek w ciszy, bywają zbyt gadatliwe i hałaśliwe.
Rozpoznanie ADHD
Dziecko z podejrzeniem o ADHD obserwowane jest przez 6 miesięcy. Jeżeli w ciągu tego czasu wystąpi przynajmniej 6 spośród objawów zaburzeń uwagi i 6 spośród objawów nadmiernej impulsywności, z tego przynajmniej połowa przed 6 rokiem życia, można stwierdzić, że dziecko jest chore na ADHD.
Gdy zaburzenia wystąpiły po 6 roku życia mamy pewność, że jest to zaburzenie emocji i zachowań spowodowane czynnikiem środowiskowym. Takie dziecko jest bardzo często rozkojarzone, niespokojne, nie potrafi skupić uwagi, jest impulsywne, posiada tyki nerwowe. Jednak po odpowiedniej terapii wraca do normy.
Dziecko z ADHD do normy nie wraca. – Można jedynie obniżyć aktywność i spowodować, że będzie zachowywało się normalnie.
Trudności dziecka na terenie szkoły
- Trudności edukacyjne
- niechęć do pisania i czytania (szczególnie do pisania)
- kłopoty z pisaniem
- błędy w odzwierciedlaniu liter
- kłopoty z zapamiętywaniem poleceń
- mówienie nie na temat
- lekcje zbyt długie
- kłopoty z myśleniem, koncentracją
- pamięć krótkotrwała
- gadatliwość
- Trudności społeczne
- nieakceptowane w grupie
- konfliktowe
- autoagresja, agresja
- zabiera i niszczy pomoce kolegów
- niszczy ubranie
- dezorganizuje prace na lekcji
Formy pomocy
- farmakologia – stosuje się psychostymulanty lub leki antydepresyjne ( ta metoda nie jest wskazana)
- terapia indywidualna dziecka (najczęściej poprzez zabawę dziecko ma poczucie sukcesu, komfort psychiczny)
- psychoterapia grupowa (trening bycia w grupie uczy nawiązywania kontaktów, skutecznego porozumiewania)
- trening samoinstruowania (u dzieci starszych i młodzieży)
- nauczanie indywidualne (poprawia wyniki edukacji, ale nie daje szans na rozwijanie umiejętności społecznych)
Optymalnym rozwiązaniem problemu jest klasa integracyjna:
- klasy mało liczne
- obecność dwóch nauczycieli (dziecko z ADHD potrzebuje 5 razy więcej uwagi poświęconej przez nauczyciela na lekcji, niż dziecko zdrowe)
- obecność innych dzieci z różnymi zaburzeniami (większa tolerancja wobec odmiennych sposobów funkcjonowania)
- profesjonalne przygotowanie nauczycieli do pracy z dzieckiem z problemami szkolnymi
Jednak w zwykłej klasie można również podjąć pewne działania, metody wychowawcze, które ułatwia naukę dziecku z ADHD, pracę nauczycielowi oraz całej klasie. Niezbędnym warunkiem jest:
- zrozumienie i zaakceptowanie specyfiki funkcjonowania dziecka oraz konieczność odmiennego traktowania go
- znajomość objawów ADHD, umiejętność odróżnienia go od tzw. „złego wychowania” lub innych zaburzeń
„ Dziecko z ADHD nie może być karane w szkole za objawy” „W kontakcie z dzieckiem z ADHD nie możemy tylko panować nad jego zachowaniem, ale należy spowodować aby dziecko mogło korzystać z edukacji” Dziecko z zespołem ADHD w szkole (sposoby postępowania)
- Nauczanie musi być dostosowane do zdolności poznawczych i emocjonalnych dziecka.
- Konieczna jest życzliwość wobec dziecka, sygnalizowanie dziecku akceptacji, zrozumienia.
- Przebieg procesu nauczania powinien być urozmaicony i stymulujący.
- Ważne jest ustalenie z dzieckiem porządku dnia.
- Zadania należy dzielić na kilka krótkich czynności.
- Umiejętne stopniowanie trudności zadania.
- W czasie pracy ważne jest udzielania dziecku informacji zwrotnych.
- Instrukcje udzielone dziecku powinny być krótkie i precyzyjne, należy mówić jak ma postępować i jaka jest kolejność czynności.
- Przekazywać polecenia słownie i na piśmie.
- Należy zachęcać dziecko do powtórzenia zadania własnymi słowami.
- Po omówieniu planu pracy należy konsekwentnie wymagać od dziecka wykonania zadań, daje to dziecku poczucie, że coś osiąga.
- Wykorzystywać różne pomoce dydaktyczne, materiały wizualne (dzieci z ADHD są wzrokowcami, żeby zrozumieć, muszą zobaczyć.
- Należy unikać testów o ograniczonym czasie.
- Dziecko, powinno siedzieć w miejscu względnie wolnym od bodźców odwracających uwagę.
- W miarę możliwości redukować i ograniczać niepotrzebne bodźce.
- Zwiększać bodźce wspomagające uczenie się.
- Zachęcać dziecko do spokojnej pracy podczas lekcji, pokazując korzyści takiego zachowania.
- Dziecko z ADHD lepiej pracuje w parach niż w grupie.
- Z uwagi na trudności z pisaniem, wskazane jest stosowanie alternatywnych środków prezentowania wiedzy.
- Uczyć dziecko kontrolowania własnej uwagi i zachowania.
- Zawierać umowy z dzieckiem odnośnie pożądanych zachowań.
- Nagrody i pochwały powinny być stosowane natychmiast.
- Kary powinny być łagodne, stosowane oszczędnie, z równoczesnym pokazywaniem właściwego zachowania, powinny też umożliwić naprawienie zła.
- Uczenie powinno przebiegać w spokojnej atmosferze, należy skupić się na pozytywnych, oczekiwanych wynikach nauczania, a nie na nieakceptowanym, negowanym zachowaniu.
- Umożliwić dziecku zintegrowanie się z klasą, ograniczyć sytuacje, w których uczeń z ADHD jest przyczyną chaosu szkodliwego dla innych dzieci.
- Ważne jest wzmacnianie samooceny dziecka i poczucia własnej wartości.
- Należy zachęcać dziecko do regularnego wykonywania czynności, z którymi dobrze sobie radzi – daje to dziecku silne poczucie sukcesu.
- Ciągle współpracować z rodzicami dziecka.
- Konieczne jest stworzenie spójnego systemu zasad, konsekwencji i systematyczna praca.
Główną cechą nadpobudliwości jest brak wytrwałości w działaniach wymagających zaangażowania umysłowego oraz tendencja do porzucenia jednej aktywności na rzecz innej, to jakby nieoczekiwana utrata zainteresowania zadaniem przed jego zakończeniem. Nadpobudliwe dzieci są często lekkomyślne i impulsywne. Mają kłopoty z dyscypliną z powodu nieumyślnego łamania zasad, co może być mylnie odbierane przez rodziców czy też nauczycieli jako zachowanie buntownicze i celowe. Impulsywne zachowania, np. przeszkadzanie innym, stwarzanie niebezpiecznych sytuacji z powodu nieumiejętności przewidywania ryzyka, niecierpliwość i brak kontroli powoduje, że dzieci te często są odrzucane przez rówieśników, z którymi nie potrafią współpracować. Dorośli nie mogą ich nadmiernie karać za częste łamanie norm zachowania. Takim dzieciom trudno tez osiągnąć sukces z powodu braku uwagi.
Bycie rodzicem czy nauczycielem dziecka nadpobudliwego nie jest prostą sprawą. Nieprzestrzeganie przez dziecko norm, niemożność samokontroli zachowania pochłania bowiem bardzo dużo uwagi opiekunów i kosztuje sporo cierpliwości. Obecność dziecka nadpobudliwego w grupie (lub kilkoro) jest dla nauczyciela dużym problemem – dziecko wierci się, chodzi, przeszkadza innym, niczego nie kończy, jego zachowanie bywa często niebezpieczne dla innych i jego samego. Czasem trudno to znieść.
Co zatem robić?
Po pierwsze – musimy sobie uświadomić, że zachowanie dziecka nie wynika z jego złych intencji i nie jest wymierzone przeciwko nam. Zazwyczaj nie pamięta ono umowy zawartej chwilę wcześniej , ani swoich obietnic – to jeden z objawów zaburzenia uwagi. Nie istnieje żaden natychmiastowy środek zaradczy. Musimy wiec uzbroić się w cierpliwość.
Po drugie – dziecko nadpobudliwe potrzebuje wyraźnej struktury, żeby móc opanować swoje zachowanie. Lepiej dawać mu krótkie i proste polecenia, a kiedy przerywa wykonanie zadania, przypominać mu jednym słowem. Często pełnimy tu rolę „zewnętrznej pamięci „ dziecka. Bądźmy zatem konsekwentni, ale starajmy się też wynegocjować z dzieckiem wykonanie zadania, ucząc je podziału czynności na części, robienia przerw i powracania do przerwanej pracy. Chwalmy je za postępy.
Po trzecie – dzieci nadpobudliwe sprawiają wrażenie jakby nie miały hamulców i rezerwy w kontaktach z dorosłymi – mogą nawet uderzyć nauczyciela albo oglądać jego rzeczy bez pozwolenia. Wytłumaczmy, dlaczego nie można tego robić. Sróbujmy nazwać uczucia dziecka – „Widzę, że jesteś ciekawy”, „Wygląda na to, że coś cię rozzłościło”.
Po czwarte – kiedy dziecko skończy zadanie i nie może się doczekać momentu, kiedy inni także je ukończą, pozwólmy mu robić coś przyjemnego, co nie przeszkadza nam ani grupie. Dzieci z ADHD źle znoszą bezczynność.
Po piąte – Konieczna jest współpraca z rodzicami. Nadmierna ruchliwość dziecka nie musi być wcale objawem zaburzeń hiperkinetycznych. Niejednokrotnie jest ona wywołana przewlekłym stresem, lękiem, a nawet depresją, które mogą być spowodowane różnymi czynnikami, np. niemożnością sprostania przez dziecko stawianym mu wymaganiom. Dlatego w każdym indywidualnym przypadku warto podjąć szczerą rozmowę z rodzicami. Pozwoli to skonfrontować nasze nauczycielski obserwacje z wiedzą o tym, w jaki sposób dziecko zachowuje się w domu. Łatwiej też będzie wypracować wspólny plan pomocy dziecku.
mgr Irena Borawska (nauczyciel języka polskiego)
|